tłumaczenie: Katarzyna Kurkowska
Wenecki turysta przechadzając się ulicami Warszawy z łatwością napotyka na liczne echa swojego miasta, obecne w fascynującej polskiej stolicy. Czy będą to weduty Bellotta w muzeach, czy znajomo brzmiące nazwy Muranów czy Arsenał, wiele jest niuansów łączących te dwa miasta, aż po ten najbardziej aktualny, płaskorzeźbę Lwa św. Marka, która powróciła na mur kamienicy nr 31 przy Rynku Starego Miasta. Jednak najbardziej znamiennym powiązaniem jest tu prawdopodobnie to, co idealnie łączy ze sobą dwa miejsca o tej samej nazwie (weneckiego pochodzenia): Getto. Nie wszyscy bowiem wiedzą, że to słowo, które w XX wieku oznaczało przede wszystkim segregację Żydów przez nazistów w wielu miastach Europy (takich jak chociażby Warszawa) oraz rozpowszechnianie się dzielnic mniejszości etnicznych w Stanach Zjednoczonych i nie tylko, początkowo było nazwą opuszczonej odlewni (‘Getto’) na północnym krańcu miasta Wenecji.
To tutaj 29 marca 1516 roku doża Leonardo Loredan wydał dekret mówiący o tym, że wszyscy Żydzi powinni “mieszkać razem” (“abitar unidi”) w wyznaczonej i nadzorowanej strefie miasta. Z perspektywy czasu można nazwać to pewnego rodzaju kompromisem. Dla Wenecji oznaczało to zamknięcie w swojej tkance miejskiej wspólnoty, której usługi gospodarcze okazały się nader przydatne w okresie wojen i kryzysu. Żydzi jako społeczność mieli odtąd płacić daninę na rzecz Republiki, a także czynsz chrześcijańskim posiadaczom, którzy jako jedyni mogli posiadać w tej dzielnicy domy na własność. Płacili nawet stróżom nocnym, którzy czuwali nad przestrzeganiem godziny policyjnej. Dla Żydów oznaczało to niemożność wyjścia poza bramy dzielnicy, ale także niespotykane dotąd prawa i ochronę, nie do pomyślenia w tamtych czasach w innych państwach europejskich. Getto było w tym znaczeniu początkiem nowej, kosmopolitycznej cywilizacji, łączącej Żydów niemieckich, włoskich, hiszpańskich, portugalskich w nowe społeczeństwo, zdolne do interakcji z otaczającym światem chrześcijańskim poprzez dialog kulturowy, przynoszący obopólne korzyści. W ten sposób powstało pięć wspaniałych synagog, wybudowanych na zlecenie Żydów, a zaprojektowanych i wykonanych przez chrześcijan, a także niezwykła liczba hebrajskich ksiąg, w tym pierwsze pełne wydanie Talmudu, aktualne po dziś dzień. Getto zamieszkiwali wielcy intelektualiści, których wpływy powinniśmy brać pod uwagę mówiąc o włoskim renesansie. Należy wspomnieć przynajmniej o Leonie Modena, naukowcu i autorze, który do swych licznych dzieł napisanych po hebrajsku i po włosku może zaliczyć “Historia dei Riti Hebraici” (“Historia obrzędów żydowskich”), pierwszą książkę, w której wyjaśniono tradycje religijne Żydów chrześcijańskim odbiorcom. Warto wspomnieć także o jego uczennicy, Sarze Coppio Sullam, która w początkach XVII wieku prowadziła salon literacki i która publikowała liczne dzieła poetyckie i filozoficzne, niebywałe jak na kobietę w tamtych czasach. Bramy getta sforsował w roku 1797 Napoleon, który przetarł szlaki dla idei równości wszystkich obywateli. Od tej chwili wielu Żydów oddaliło się z dzielnicy i stało się prominentnymi postaciami tworzącymi nowożytną Wenecję, z początku pod panowaniem Austrii, a następnie zjednoczonych Włoch. Iluzja idealnej integracji trwała tylko do roku 1938, kiedy to faszystowskie Prawa Rasowe przyczyniły się do wyrzucenia Żydów z instytucji publicznych i utorowały drogę deportacji 246 z nich do Oświęcimia. Nawet w tych dramatycznych chwilach, Getto nie wróciło do swojej funkcji segregacyjnej i, chociaż wielu mniej zamożnych Żydów nadal mieszkało w dzielnicy, co czyniło ich najbardziej podatnymi na represje, było to także miejsce wielkiej solidarności sąsiedzkiej. Większość Żydów weneckich, tak jak i Włochów w ogóle, przeżyła wojnę i odbudowała społeczność żydowską, żywą i aktywną po dziś dzień, która postanowiła upamiętnić 500-lecie Getta.
Jest to rocznica niełatwa; należy powiedzieć jasno, że nie świętujemy smutnego pierwszeństwa w stworzeniu czegoś, co w wielu językach stało się swoistym emblematem segregacji i dyskryminacji. Dlatego staraliśmy się nie wzdragać przed ukazywaniem złożonych przekazów, które niesie w sobie długa historia tego miejsca. Pięćset lat historii mniejszości, która potrafiła zintegrować się i brać aktywny i kreatywny udział w życiu Wenecji, co mówi także o zdolności do reakcji na nakazy w celu osiągnięcia wolności pomimo istniejących barier: jest to szczególnie ważne dziś, w sytuacji rosnących napięć w zetknięciu z “obcymi”, kiedy to powinniśmy oddać się refleksji nad nami samymi i nad wieloma innymi składowymi naszej cywilizacji i historii.
Na to 500-lecie przygotowujemy kalendarium wydarzeń, które da okazję do lepszego zapoznania się z wielkim dorobkiem historycznym i z historiami nt. Getta. Wydarzenie promowane jest przez Komitet “I 500 anni del Ghetto di Venezia”, reprezentujący Wspólnotę Żydowską Wenecji i Miasto Wenecję. Oto główne wydarzenia w programie: 29 marca 2016 – ceremonia w teatrze La Fenice oficjalnie otworzy serię inicjatyw, przewidziane jest m.in. przemówienie inauguracyjne historyka Simona Schamy, a także koncert orkiestry Teatru. Od 19 czerwca do 13 listopada w Palazzo Ducale można będzie obejrzeć wystawę historyczno-dokumentacyjną pt. “Venezia, gli Ebrei e l’Europa. 1516-2016” (“Wenecja, Żydzi i Europa. 1516-2016), pod kuratelą Donatelli Calabi. Wystawa ta będzie miała szczególne znaczenie, gdyż przedstawione na niej weneckiej i międzynarodowej publiczności zostaną mapy i dokumenty archiwalne, ważne dzieła sztuki oraz liczne materiały multimedialne. Najbardziej ambitnym projektem jest zbiórka funduszy przez fundację Venetian Heritage, które przeznaczone zostaną na radykalną przemianę Muzeum Żydowskiego w Wenecji i synagog; do projektu włączyło się już nowe Muzeum Polin z Warszawy. Nie zabraknie konferencji i spotkań dedykowanych miłośnikom teatru i muzyki. W ostatnim tygodniu lipca (26-31) na Campo del Ghetto zobaczymy “Kupca weneckiego” Williama Szekspira, wystawionego po raz pierwszy w swojej oryginalnej scenerii. Kalendarium na pewno jeszcze się wzbogaci, jego aktualną wersję znajdziecie na stronie www.veniceghetto500.org.
500-lecie Getta to okazja, przy której Wenecja opowiada o ważnej części swojej historii i pokazuje jej wpływ na kulturę żydowską i włoską, a bardziej ogólnie (i jest to nagląco aktualna kwestia) pokazuje to, jak mniejszości i większości mogą żyć razem i wzajemnie się wzbogacać.
