Czy wiecie, czym jest ikonografia? Według Słownika Języka Polskiego to dziedzina historii sztuki zajmująca się opisem i interpretacją dzieł plastycznych. Co to jednak oznacza? Wyobraźcie sobie, że oglądacie japoński film nie znając ani słowa w tym języku. Zainteresował Was obraz, dźwięk. Częściowo rozumiecie fabułę, bo obserwujecie ludzi dobrze bawiących się na przyjęciu, krzyczących do siebie, rozstających się na dworcu. Uznaliście, że to był ciekawy film z piękną muzyką i interesująco prowadzoną kamerą. Spodobały Wam się stroje, fryzury, architektura… A teraz pomyślcie, że oglądacie ten sam film z napisami.
Okazuje się, że przyjęcie było obowiązkiem zawodowym, ludzie, którzy do siebie krzyczeli wcale się nie kłócili, a rozstanie na dworcu było ulgą dla obojga. Napisy ułatwiły zrozumienie filmu i to jest właśnie ikonografia. Zrozumienie dzieła nie tylko pod kątem estetycznym, czy techniki jego wykonania. To także odczytanie treści, zawoalowanych znaczeń, kodu kulturowego. Dzięki ikonografii dzieło sztuki przemawia do nas głębiej. Często odczytanie symboliki dzieła sztuki dawnej zajmuje całe lata, a nawet wieki. Tak jest ze Złotą Kamienicą w Gdańsku, której niezwykle bogata dekoracja rzeźbiarska to traktat erudycyjny nawiązujący do antycznej Grecji, republikańskiego Rzymu, polityki renesansowych miast włoskich i protestanckiej moralności.
Złota Kamienica zwana także Domem Speymana lub Domem Steffensów stoi Przy Długim Targu w Gdańsku, w okolicy słynnej fontanny Neptuna i w sąsiedztwie Dworu Artusa. Wąska fasada zwrócona na południe wyróżnia się wśród wielobarwnych ścian sąsiednich budynków czystą bielą i złoconymi elementami dekoracji architektonicznej. To jedna z wybitniejszych realizacji XVII wieku w Gdańsku, a mimo to nie doczekała się jeszcze publikacji, która podjęłaby problematykę wszystkich treści ikonograficznych przedstawionych na fasadzie. Nie jest to niedopatrzenie, a kwestia pokory w podejściu do analizy tak skomplikowanego przekazu. Badacze poddają rozważaniom wewnętrzny porządek, który umożliwiłby odczytanie całego programu, ale też dociekają kryteriów doboru przedstawień i zależności istniejących między treściami.
Treści symboliczne i alegoryczne, które pojawiają się w bogatej dekoracji architektonicznej wielu reprezentacyjnych budowli Gdańska nawiązują do antyku interpretowanego według moralności protestanckiej. Sztuka około roku 1600 stała się dla patrycjuszy gdańskich także formą przekazania idei republikańsko-stoickich. Wykorzystywano do tego antyczne teksty Owidiusza, Liwiusza, Cycerona, Waleriusza Maksymusa, czy Plutarcha, a w dekoracjach architektonicznych oraz w malarstwie i rzeźbie ukazywano Gdańsk jako republikę, Nowy Rzym z jego historią i mitami, które wykorzystywano gloryfikując historię lokalną. Gdańszczanie sukcesywnie budowali swoją odrębność, zarówno kulturalną, jak polityczną. Odniesienie do Nowego Rzymu dotyczy mitu założycielskiego Wiecznego Miasta, które w Gdańsku powiązano ze zwycięskim oblężeniem Malborka i pokonaniem Krzyżaków. Do tych wydarzeń odnoszono się w kulturze równie często, jak do antyku, wiążąc ze sobą idee i wzorując się na włoskich republikach miejskich.
Złotą Kamienicę zbudowano w 1609 roku w jednym z najbardziej reprezentacyjnych punktów Gdańska, na posesji przy Długim Targu nr 41. Johann Speyman zlecił budowę według projektu Abrahama van den Blocka z kamienną fasadą w stylu manierystycznym. Częściowe wykonanie rzeźb przypisuje się Hansowi Voigtowi z Rostocka. Całość ukończono w 1618 roku i od tego czasu kamienica obok funkcji mieszkalnej pełniła także rolę muzeum osobliwości. Speyman zgromadził w domu kolekcję rzeźb, przedmiotów rzemiosła artystycznego, wyposażył bibliotekę oraz stworzył minizbrojownię z mediolańskimi zbrojami. Zatrudnił także kustosza, który raz w tygodniu oprowadzał gości po wnętrzach. Po śmierci Speymana kamienicę przejęli jego zięciowie, następnie rodzina Krause. Carl Gottlieb Steffens został właścicielem w 1768 roku i w rękach tej rodziny dom pozostawał do 1918 roku, gdy przeszedł na własność miasta. Zbiory, które w 1938 roku przeniesiono do Państwowego Muzeum Przyrodniczego i Prehistorii zaginęły z końcem drugiej wojny światowej. Kamienica także została w większości zniszczona podczas niemieckich nalotów. Zrekonstruowano ją na podstawie projektu Mariana Bajdo.
Złota Kamienica ma symetryczną, trójosiową fasadę, dzieloną pilastrami i zwieńczoną tarasem z balustradą, za którą znajduje się cofnięty szczyt naczółkowy. W środkowej osi mieści się portal w półkolistym obramieniu, a po jego bokach znajdują się pilastry toskańskie ozdobione panopliami. W wyższych kondygnacjach pilastry są udekorowane wiciami winorośli z gronami lub stylizowanymi owocami i kwiatami granatu oraz mają jońskie kapitele. Fasadę wieńczą cztery posągi alegorii dawnych cnót platońskich, które chrześcijaństwo zaadaptowało na cnoty kardynalne. Natomiast nad portalem ukazano alegorie cnót teologicznych podrzędnych wobec kardynalnych. Zaakcentowanie cnót w ikonografii fasady to komunikat Speymana, który wskazuje na identyfikację ze stoickim ideałem mędrca doskonałego.
Wśród bogatej dekoracji największą grupę stanowią bohaterowie antyczni. Wizerunki Solona i Temistoklesa niejako patronują ideowo całemu programowi ikonograficznemu. Solon jako ateński prawodawca i koryfeusz demokracji wierzył, że pomyślność miasta (greckiego polis) zależy od moralności obywateli i zgody wewnętrznej. W 594 roku p.n.e. wprowadził w Atenach reformy, które znacznie poprawiły sytuację polityczną i częściowo społeczną. W Gdańsku był wzorcem cnót obywatelskich. Jego wizerunek znalazł się nad kapitelem pilastru trzeciej kondygnacji i flankuje, wspólnie ze znajdującym się po drugiej stronie portretem Katona scenę bitwy Temistoklesa ukazaną reliefowo w prostokątnym polu. Temistokles, po postać którego sięgnięto do Plutarcha i Waleriusza Maksymusa, w odniesieniu do sytuacji politycznej Gdańska stał się przykładem mądrego i sprytnego wodza. W V wieku p.n.e. Temistokles jako wybitny polityk stworzył flotę, która stała się potęgą morską. Dla Aten znaczyło to przewodnictwo w związku ogarniającym wyspy i pobrzeża Morza Egejskiego z Delos w ośrodku. Temistoklesowi pozwolono zrealizować plan, który był częściowo niesprawiedliwy, ale korzystny dla Aten. Czy relief z bitwą Temistoklesa należy bezpośrednio łączyć z historią Gdańska, który wówczas z racji swoich kontaktów handlowych był przeciwny wojnie polsko-szwedzkiej, a tym samym budowie floty królewskiej? Badacze twierdzą, że nie mamy dowodów na to, żeby Speyman miał inne zdanie niż Rada Miasta w kwestii budowy floty. W dekoracji kamienicy wskazano zatem na korzystny dla miasta plan działania dający kontrolę i umożliwiający rozkwit handlu, polityki i kultury nawet wówczas, jeśli będzie to wymagało pewnego poświęcenia. W przypadku patrycjatu, do którego należał Speyman, pierwszeństwo miał zawsze interes miasta. Zostało to dodatkowo podkreślone przedstawieniami bohaterów rzymskich i ich historii. Odczytując ikonografię ilustracji z wydarzeń Rzymu republikańskiego warto zwrócić uwagę na kwestię wolności Gdańska i przestrogi dla Rzeczpospolitej w jej staraniach o ograniczenie przywilejów miasta. Wśród bohaterów rzymskich ukazano, między innymi, Lukrecję i Lucjusza Juniusa Brutusa. Relief przedstawiający scenę z Lukrecją i Brutusem znajduje się w prostokątnym polu między drugą, a trzecią kondygnacją. Flankują go wizerunki Marka Porcjusza Katona, stoika słynnego z uczciwości i głosiciela idei republiki oraz Ottona III, „szlachetnego cesarza” i zwolennika odnowy Cesarstwa Rzymskiego. Lukrecja, pół-legendarna postać schyłku Rzymu królewskiego oraz jej krewny Lucjusz Junius Brutus są wiązani z początkiem republiki rzymskiej w 509 roku p.n.e. Lukrecja, zgwałcona przez królewicza Sekstusa Tarkwiniusza wolała popełnić samobójstwo, niż żyć w hańbie. To sprawiło, że stała się wzorem cnót niewieścich, a Waleriusz Maksymus opisał ją w rozdziale O cnocie czystości. Jej śmierć stała się początkiem buntu i obalenia monarchii. Lucjusz Junius Brutus jako mściciel śmierci Lukrecji odegrał ogromną rolę w początkach republiki, bo jako przywódca powstania przeciw Tarkwiniuszowi doprowadził do wypędzenia króla i przekazania władzy w ręce Senatu. Został też pierwszym konsulem.
Nie sposób wymienić wszystkich postaci historycznych, biblijnych, alegorycznych i pół-legendarnych, których wizerunki znalazły się na fasadzie kamienicy. Każda z nich uzasadnia działalność władz Gdańska, które podkreślając swoje republikańskie ideały używały kategorii politycznych cnót rzymskich, czynów obrońców demokracji ateńskiej, czy wydarzeń biblijnych dla propagowania i uzasadnienia swoich działań na rzecz miasta. Nie można pominąć religii, o której ten artykuł nie traktuje. Pomimo, że dominuje historia i wzory grecko-rzymskie, całemu programowi patronuje sam Bóg, a odniesień do Biblii i religii jest równie dużo. Interes Gdańska był w XVII wieku stawiany ponad wszystko. Bogate miasto bogaciło się jeszcze bardziej, a erudycyjny traktat w dekoracji rzeźbiarskiej publicznych i prywatnych budynków był świadectwem wiedzy, wiary, wykształcenia i świadomości obywatelskiej.
Bibliografia:
- Jacek Bielak, Ikonografia Złotej Kamienicy na nowo odczytana, [w:] Mieszczaństwo gdańskie, Gdańsk 1997
- Marcin Kaleciński, Mity Gdańska. Antyk w publicznej sztuce protestanckiej res publiki, Gdańsk 2011
- Tadeusz Zieliński, Grecja niepodległa, Katowice 1988
***
Inne artykuły Anny Cirockiej, ekspertki od historii sztuki znajdziecie tutaj.
Piękno polskiej i włoskiej architektury nigdy nie przestaje zaskakiwać. O podróżach po Polsce i Włochach przeczytasz tu.
