Arystokrata. Komunista. Marksista. Erudyta. Buntownik i wrażliwiec w jednym. Zdeklarowany homoseksualista. Geniusz, który z rozmachem budował swoje filmy. W tym roku obchodzić będziemy dwie ważne rocznice wielkiego Luchino Viscontiego, w marcu 45. rocznicę śmierci, a jesienią 115. rocznicę urodzin. Czas rozpocząć epicki bal!
Luchino Visconi di Modrone, hrabia di Lonate Pozzolo przychodzi na świat w 1906 roku za panowania króla Wiktora Emanuela III, w roku w którym miała miejsce erupcja wulkanu Wezuwiusz, dewastując przy tym Neapol i zabijając ponad 200 osób. Roku, w którym odbyła się premiera filmu „The Story of the Kelly Gang”, uważanego za pierwszy na świecie pełnometrażowy film fabularny. Mediolan z 1906 roku był jednym z najważniejszych włoskich ośrodków przemysłowych, handlowych i finansowych, był miejscem narodzin arystokraty, który parę dekad później stanie za kamerą swoich pełnych przepychu i rozmachu filmów.
Przyszły mistrz urodził się w arystokratycznej rodzinie, był jednym z siedmiu potomków księcia Modrone i miał bardzo uprzywilejowane wychowanie. Uczęszczał do prywatnych szkół w Mediolanie i Como. W młodości spotykał się z takimi osobistościami, jak dyrygent Toscanini, kompozytor Puccini i prozaik Gabriele D’Annunzio. Młodzieńcze lata upłynęły mu w trójkącie opera, katedra Duomo – jego ulubiony kościół – i pałacyk przy via Cerva, gdzie mieszkała rodzina Viscontich. Jego matka była utalentowanym muzykiem, a jego ojciec angażował artystów do występów w ich prywatnym teatrze. Było więc oczywiste, że te wszystkie światy muszą dotknąć małego Luchino. Przez dziesięć lat, za namową mamy, uczył się gry na wiolonczeli. We wspomnieniach Uberty, siostry reżysera ich dzieciństwo było radosne: Mój brat w swoich filmach wielokrotnie przedstawiał owe rodzinne biesiady i na pewno w tych scenach było coś z nas Viscontich. Bezgranicznie podziwiałam mojego brata. To właśnie on wymyślał wszystkie zabawy i urządzał nam teatrzyki, które poprzedzały długie przygotowania”. Wynikiem tego był późniejszy krótki okres spędzony w teatrze na posadzie etatowego scenografa. Edukacja z naciskiem na sztukę. W wieku czternastu lat przeczytał wszystko, co napisał Szekspir, fascynowała go literatura Tomasza Manna, Marcela Prousta. Rok później własnoręcznie wydawał tomiki swoich przyjaciół.
Visconti miał przed sobą dwie drogi, albo jako hodowca koni, czym zajmował się przez moment, albo sztuka. Na szczęście wybrał sztukę. Pierwszą praktykę filmową zdobył asystując jeszcze przed wojną przy obrazie „Wycieczka na wieś” Jeana Renoira, wiązało się to z przeprowadzką do Paryża i zainteresowanie lewicową polityką. To był też moment, kiedy zetknął się z otwartym podejście do tematu homoseksualizmu, który do tej pory w sobie ukrywał. Przy tym wszystkim nie zapominał o dobrym wychowaniu i pobożności, którą wpoili mu rodzice. Do końca życia powtarzał: „Urodzić się i umrzeć to, to samo. Biorę odpowiedzialność za siebie i swoje życie. Nie pytam Pana Boga. Jestem wolnym człowiekiem”.
Włochy jeszcze w 1937 roku rozsławiło hasło „Kino to najpotężniejsza broń” – motto Benito Mussoliniego, które pojawiło się wypisane wielkimi literami podczas inauguracji Cinecittà na przedmieściach Rzymu. Oczywiście była to pułapka, która miała kusić przyszłych filmowców, ale też ostrzegać i informować, kto tutaj rządzi. Nie do końca się to udawało, bowiem część reżyserów na początku lat czterdziestych traktowała film jako narzędzie propagandy przeznaczone tylko dla reżimu. Wraz z wybuchem II wojny światowej Visconti stał się aktywnym antyfaszystą. Swój pokaźny pałac poświęcił dla członków komunistycznego ruchu oporu. Angażował się w zbrojną opozycję wobec Niemców, a w 1944 roku, przez krótki czas, był więziony przez gestapo. Po latach nie wracał do tego tematu, nie rozumiał też zamieszek młodych ludzi w 1968, bał się, że wojna powróci, a jednocześnie w jednym z późniejszych wywiadów wyznał: „Sądzę, iż spośród wszystkich definicji faszyzmu najsłuszniejsza jest ta, która upatruje w nim końcową fazę światowego kapitalizmu, końcowy wynik walki klas, która prowadzi do wynaturzenia”. Po wojnie publicznie poparł partię komunistyczną we Włoszech, choć oficjalnie nigdy do niej nie wstąpił.
Visconti debiutuje jako reżyser jeszcze przed końcem wojny, jego pierwszy pełnometrażowym film „Opętanie” ukazuje się w 1943 roku. Aby zrealizować go na swoich warunkach finansuje go sam, sprzedając rodową biżuterię. To była opowieść o nieszczęśliwej, impulsywnej żonie, która zakochuje się z wzajemnością w mężczyźnie, który w poszukiwaniu pracy podróżuje po kraju. Miłość popycha zakochanych do zbrodni. Film, zaraz po premierze, został zakazany przez państwową cenzurę. Negatyw został zniszczony przez faszystów. Na szczęście Visconti zachował jedyną kopię. Później został uznany za jedno z dzieł, które dało początek nurtowi neorealizmu w kinie włoskim, którego rozkwit nastąpił w twórczości chociażby Roberta Rosselliniego, czy Vittorio De Siki.
Viscontiego nie można przypisać do jednego nurtu, chociaż jego pierwsze obrazy mocno nawiązywały do neorealizmu („Ziemia drży”, „Najpiękniejsza”), w kolejnych pokazał, że pójdzie inną drogą i woli kino autorskie. Zresztą tak było w każdej dziedzinie sztuki, którą dotykał; kino, opera, teatr, literatura. Trzeba też pamiętać, że to on w dużej mierze stoi za sukcesem Marii Callas, której talent oszlifował na scenie podczas realizacji swoich pierwszych oper. Dzięki niemu bogini opery stała się również aktorką. Był artystą, który pesymizm ubierał w piękno, chorobliwe i śmiertelne piękno. W swoich filmach często opowiadał o ludziach, rodzinach, o Europie, świecie tuż przed katastrofą, przed całkowitym rozpadem („Lampart”, „Zmierzch Bogów”, „Portret rodzinny we wnętrzu”). Potrafił z rozmachem ubierać swoich bohaterów w historyczny kostium, kręcąc epickie i wystawne dzieła, z drugiej strony kręcił kameralne czarno-białe dramaty psychologiczne chociażby zainspirowane literaturą Dostojewskiego. Był inny niż jego koledzy, którzy przez lata rozliczali się z wojenną traumą we wspomnianym neorealizmie, nie uciekał też tak daleko do fantazji jak Fellini, dla niego istotne było tu i teraz zamknięte w czterech ścianach, obnażenie naszych fascynacji, problemów, ułomności.
„My mediolańczycy jesteśmy niekiedy bardziej środkowo-europejczykami niż ludźmi śródziemnomorza” – wyznał w jednym z wywiadów. Dalej mówił o sobie, że jest tylko dobrym fachowcem, jedynie rzemieślnikiem. Rzemieślnikiem, który nakręcił jedną z najważniejszych scen w historii kina, a mianowicie trwającą godzinę (!) scenę balu we wspomnianym, legendarnym filmie „Lampart” na podstawie powieści Giuseppe Tomasiego di Lampedusy. Życie i twórczość Luchino to także temat homoseksualizmu, który przenika we wszystkich jego dziełach (wśród których również „Śmierć w Wenecji”). To dotykanie wszystkiego tego, czego doświadczył od niewinnego dzieciństwa, pełnego zabaw, rodzinnych, wystawnych kolacji, pełnych awantur, po wyśnione miłości już w dorosłym życiu. Miał liczne romanse, często się zakochiwał, jak wyznał w późniejszej autobiografii, jednym z pierwszym uczuć obdarował Umberto II jeszcze w młodości w latach dwudziestych. W ostatnich latach życia, mimo sukcesów filmowych, żył skromnie w Rzymie, w swoim niewielkim mieszkaniu, ale za to posiadał kucharkę, pokojówkę i szofera. Wypalał 120 papierosów dziennie. W 1972 roku doznał udaru, ale nadal intensywnie palił. Zmarł w Rzymie na kolejny udar w wieku 69 lat, 17 marca 1976 r. Mówił, że prócz malarstwa, literatury czy muzyki, interesuje go przede wszystkim życie.
Wakacyjnemu relaksowi na najwyższym poziomie można oddać się w miejscowościach typu San Benedetto del Tronto, Civitanova, Pesaro czy Gabicce Mare. Wielbiciele natury znajdą dla siebie wiele szlaków pieszych wycieczek i nieodkryte zakątki dzikiej przyrody, np. w Conero, gdzie dotrzeć w niektóre miejsca można wyłącznie pieszo, obcując z urokliwą, śródziemnomorską roślinnością. Plaża Dwóch Sióstr należy do najbardziej malowniczych i zjawiskowych. Krystalicznie czysta woda przy klifie zapiera dech w piersiach i jest jedną z najchętniej wybieranych destynacji wśród tubylców.
W pobliżu górzystej miejscowości Genga podziwiać można jaskinie krasowe Frassasi i ich okazałe nacieki (stalagmity, stalagnaty, stalaktyty, makarony, etc.), ale to nie jedyny powód, by odwiedzić tę część Marche. Zaledwie kilka minut drogi od jaskini czeka nas prawdziwe mistyczne przeżycie – spotkanie z siłą natury i religii w jednym. Świątynia Valadier, bo o niej mowa, to neoklasycystyczny, ośmiokątny kościółek ukryty w grocie. Zbudowany został w 1828 r. przez rzymskiego architekta Giuseppe Valadiera na zamówienie samego papieża Leona XII. Miejsce to nabiera wspaniałego charakteru w okolicy Świąt Bożego Narodzenia, zamieniając się w żywą szopkę. To, co czyni miejsce jeszcze bardziej wyjątkowym i odizolowanym od świata zewnętrznego jest fakt, że dojść do świątyni można wyłącznie pieszo, pokonując niecały kilometr wśród pięknego krajobrazu przyrody.
Nadmorskie miejscowości to prawdziwa gratka dla miłośników kuchni śródziemnomorskiej. W San Benedetto kultową potrawą jest bulion, który, jak głosi legenda, istnieje tak długo, jak zawód rybaka. Obowiązkowo punkt o godzinie 13 zasiądź do stołu i rozkoszuj się smakiem najlepszych makaronów. Spróbuj jednak nie zachwycić się mezzamaniche allo scoglio albo spaghetti con vongole! To właśnie tu odkryjesz miłość do ryb i pojmiesz sens dolce vita, wybierając się na popołudniowo-wieczorną przechadzkę połączoną z aperitivo i długimi rozmowami. Swoją drugą połówkę koniecznie zabierz na romantyczną kolację do Grottamare Alto, z którego rozpościera się widok na całą nadmorską panoramę.
Lekarze ze szkoły w Bolonii byli przekonani, że opatrunek nasączony winem przyspiesza tworzenie się blizn i gojenie się rany. Znany średniowieczny chirurg Guy de Chauliac, mył rany na klatce piersiowej preparatami na bazie wina, ale to przede wszystkim doktor Arnaldo de Villanova, w późnym średniowieczu (ok. 1235-1311 r.), mocno ugruntował stosowanie wina jako uznanej metody leczniczej. Wśród obszernej listy leczniczych zastosowań wina, Arnaldo de Villanova podkreślił jego właściwości antyseptyczne i wzmacniające, zalecając jego użycie do przygotowania okładów. Przez cały okres średniowiecza wino było jednym z nielicznych płynów, które ze względu na zawartość alkoholu, łagodziły i ukrywały smak substancji uznawanych przez ówczesnych lekarzy za lecznicze. W ten sposób „antidotum”, jak nazywano ziołowe preparaty farmaceutyczne na bazie wina, zaczęto stosować w leczeniu wszelkiego rodzaju dolegliwości lub chorób. Nieco później ból, spowodowany gangreną nogi, u Ludwika XIV, Króla Słońca, również został złagodzony przez zanurzenie nogi w wannie wypełnionej gorącym winem aromatyzowanym. W następnych stuleciach, aż do połowy XIX wieku, znani niemieccy lekarze kliniczni zalecali stosowanie niewielkich ilości dobrego wina jako środka pobudzającego pracę serca.
Z punktu widzenia historyka sztuki, Włochy to jedna z ojczyzn sztuki europejskiej. Swoistym magnesem jest ogromna liczba zabytków i dzieł, które przyciągają miliony ludzi. Ale Włochy to też przepiękny kraj, prawdziwy ogród Europy, niezwykle uprzywilejowany pod względem geograficznym: ciepłe morze, wspaniałe góry. Italia to również świetna kuchnia i bardzo dobre wino. Jednocześnie przeciętny Włoch jest łatwy w kontakcie, odnosi się z sympatią do obcokrajowców, a już szczególnie jeżeli zauważy, że z tym obcokrajowcem można się porozumieć po włosku. Gdybym miał wskazać jedną, szczególną Włochom cechę, byłaby to właśnie otwartość, łatwość nawiązywania kontaktów z innymi i warto by się tego od nich nauczyć. Włochy, mimo wielkiej wyjątkowości i wspaniałości, mają też pewne problemy, co jest naturalne, bo przecież nic nie jest doskonałe. Te problemy, są wyraźniej widoczne, gdy trochę lepiej poznaje się kraj, w przypadku Italii byłaby to ogromna dysproporcja zamożności i zaawansowania cywilizacyjnego pomiędzy Północą a Południem. Jak się dłużej mieszka we Włoszech, okazuje się, że bywa tam dość uciążliwa biurokracja. Ale jednak temperowana przez tą taką łatwość i spontaniczność Włochów. Zalety – moim zdaniem – zdecydowanie przeważają.
Jakich słów użyłby Pan, by zachęcić Włocha do zwiedzenia Wawelu?
Va detto a tal proposito che la pianta di quella che era un tempo Mediolanum, nome antico che designava il piccolo borgo al centro della pianura Padana, si è colorita ultimamente di un numero notevole di edifici dal volto moderno e dal design ambizioso. A partire dalla suggestiva piazza Gae Aulenti che con la sua pianta circolare sopraelevata si colloca tra le spire di un circuito di palazzi da cui spicca la guglia affilata della Torre Unicredit, il grattacielo più alto d’Italia.
Tecnica e visione: è la congiura vinciana e milanese all’arrembaggio del futuro. Nell’universalismo leonardesco, capace di tenere insieme arte, scienza, tecnologia si legge qualcosa dello spirito della città, dove bello, utile e nuovo trovano nel gesto lo spazio della convivenza piena e operosa. Il lavoro e la creazione sono la vera espressione del DNA milanese, che di una certa attitudine pratica ha fatto la propria bussola etica.
I rapporti tra Milano e Leonardo non smettono tuttora di regalare sorprese, persino ai più navigati. Una scoperta degli ultimi anni ha riconsegnato alla cittadinanza la cosiddetta Vigna di Leonardo, una piccola proprietà vinicola che il duca donò all’artista nel 1498, recentemente rimessa a regime. La vigna si trova a poca distanza dalla già citata Santa Maria delle Grazie, nel cortile della Casa degli Atellani, anch’essa visitabile. Qui il Maestro elaborò il monumento equestre a Francesco Sforza, di cui si conserva una riproduzione all’ippodromo cittadino, ricevette gli allievi, lavorò, mangiò, si riposò.
I progetti delle chiuse dei Navigli sono oggi custoditi nel Codice Atlantico, la maggiore raccolta degli appunti di Leonardo, conservato nella Biblioteca Ambrosiana. A partire dagli schizzi recuperati da questa e altre fonti, il Museo della Scienza e della Tecnica ha ricavato modelli a grandezza naturale che danno corpo alle visioni ingegneristiche del Maestro offrendole al pubblico dei visitatori.
W praktyce ta idea realizowana jest dzięki organizacji prestiżowych wydarzeń na skalę międzynarodową, takich jak Międzynarodowy Konkurs Ceramiki Artystycznej – Nagroda Faenza (Concorso Internazionale della Ceramica d’Arte Contemporanea – Premio Faenza) czy Międzynarodowy Festiwal Ceramiki Glinianej Italia (Festival Internazionale della Ceramica Argillà Italia), czyli odbywające się co dwa lata połączenie wystawy i targów ceramicznych, ostatnio wzbogacone o takie wydarzenia jak Mondial Tornianti (mistrzostwa świata w tokarce). Innymi przykładami takich działań są niezwykle aktualne wydarzenia realizowane przez muzea związane z ceramiką współczesną, chociażby Muzeum Carlo Zauli, które regularnie gości artystów i międzynarodowe warsztaty oraz Fundacja Tramonti. Silna reprezentacja Faenzy na międzynarodowej scenie ceramiki została ostatnio wzmocniona dzięki roli, jaką ta miejscowość odgrywa w Europejskiej Trasie Ceramiki (European Route of Ceramics), Szlaku Kulturowym Rady Europy, którego zadaniem jest promocja dziedzictwa kulturowego związanego z tradycją i produkcją ceramiki. Do szlaku tego przystąpiło ostatnio również polskie miasteczko Bolesławiec.
Maserati swój cudowny wygląd zawdzięczało Medardo Fantuzzi, jednak wtedy najważniejszy był silnik i inne części mechaniczne. Prace nad silnikiem rozpoczął Gioacchino Colombo, którego później zastąpili Vittorio Bellentani i Giulio Alfieri. Zawieszenie, skrzynia biegów oraz układ hamulcowy skonstruował Valerio Colotti. To, co może się wydać dziwne zwykłym użytkownikom aut, dla których najbardziej liczy się prędkościomierz, to fakt że w samochodach wyścigowych był on zbyteczny. Najważniejsze wskazanie podczas wyścigu podaje obrotomierz a Juan Manuel Fangio był mistrzem w panowaniu nad nim. Resztę sezonu już autami Mercedesa kończy na pierwszym miejscu. Obeznany w zależnościach pomiędzy wszystkimi elementami napędu potrafił w sposób maksymalnie wydajny je wykorzystywać. Obsługujący jego samochody mechanicy często ze zdumieniem twierdzili, że gdyby wyścig trwał o jedno czy dwa okrążenia dłużej auto by tego już nie wytrzymało. Fangio często ingerujący w ich pracę był zachwycony współpracą z Niemcami, którzy każdemu kierowcy ze swojej stajni przypisali trzech wyłącznie im dedykowanych mechaników. Mistrz od zawsze rozumiał i szanował pracę ludzi parających się obsługą samochodów, doceniał ich determinację i poświęcenie, trud walki pod presją czasu. Dzięki świetnej organizacji zespołu oraz rewelacyjnemu modelowi 196 kolejne zwycięstwo stało się faktem. Niestety w tym samym 1955 miała miejsce tragedia w Le Mans [Gazzeta Italia nr.79], po której Mercedes wycofał się z wyścigów.
Apodyktyczny Enzo Ferrari nie lubił, gdy pracujący u niego kierowcy chcieli mieć decydujące słowo co do zestrojenia jego czerwonych bolidów, więc początki były trudne. Stawka była jednak na tyle wysoka, by przekonać il Commendatore do racji Fangio, czym ten odwdzięczył się trzecim tytułem mistrzowskim dla Ferrari oraz kolejnym własnym. Napięcia pomiędzy dwoma tak wielkimi osobowościami skłoniły czterokrotnego mistrza świata, aby wrócić do Maserati. Tam czekała 250F, którą od trzech lat firma oferowała głównie prywatnym amatorom wyścigów, wśród których wzbudzała ogromne zainteresowanie. Dzięki tej maszynie w 1958 Maria Teresa de Filippis jako pierwsza kobieta wystartowała w Formule 1. W tym samym roku nasza wspaniała para opuszcza „parkiet” Formuły 1, Fangio znowu wygrywa GP Argentyny, ale po nieudanym starcie w GP Francji kończy karierę i powraca do ojczyzny by nadrobić czas spędzony z dala od rodziny. Natomiast 250F okazało się ostatnim autem F1 wyprodukowanym przez Maserati, firma ponownie targana problemami finansowymi raz na zawsze rezygnuje z własnego zespołu wyścigowego.
Na koniec pozostawiłem sezon 1957, gdy Fangio wraz z 250F doprowadzili swój taniec do perfekcji, na każdym kolejnym torze czarowali kibiców jakby frunęli przez parkiet, płynnie zmieniając figury od sacada przez barrida, calesita, caricias po espejo i finałowe corte na mecie. Na siedem wyścigów [nie licząc USA, gdzie zawsze startowali tylko amerykanie] cztery razy wygrali i dwa razy zajęli drugie miejsce. Do legendy przeszedł wyścig z 04.08.1957 o Grand Prix Niemiec na torze Nürburgring, gdzie Fangio już dwukrotnie triumfował [1954 i 1956]. Tym razem pierwsze trzy okrążenia należały do aut Ferrari Collinsa i Hawthorna, później prowadzenie przejął El Maestro i stopniowo powiększał dystans. Sytuacja uległa radykalnej zmianie, gdy Fangio zjechał na wymianę opon jak się wydawało z bezpieczną przewagą 22 sekund. Niestety błąd obsługi wydłużył całą operację z 20 sekund do ponad minuty. Przez kolejne okrążenia Argentyńczyk pędził jak szalony, by nadrobić stratę do prowadzących ferrari, wtedy 10 razy pobił rekord toru, by ostatecznie minąć metę na 3 sekundy przed Hawthornem. Po wyścigu, który przyniósł J.M. Fangio piąty tytuł Mistrza Świata, powiedział „Nigdy do tej pory nie jechałem tak szybko i nie sądzę bym kiedykolwiek w przyszłości to powtórzył”, dodajmy, parafrazując opinię wielu osób, że było to również najpiękniejsze tango w dziejach Formuły 1.
Lata produkcji: 1954-1958