Kultury grecka i łacińska uważane są za świeckie fundamenty naszej kultury europejskiej i w rzeczy samej, po Grekach i Rzymianach odziedziczyliśmy mnóstwo: alfabet, prawo, tradycję literacką, architekturę, czy wreszcie – teatr. Nie będzie więc wielkim zaskoczeniem, że to wielkie dziedzictwo kulturalne wciąż żyje w słownictwie naszych współczesnych języków. Teatr, który znamy dzisiaj nie jest idealnym odzwierciedleniem tego, który znany był Grekom. Na przestrzeni wieków i prądów artystycznych zachodziło wiele zmian w kwestii treści dramatów, ale także w kwestii formy – zmieniały się zasady, rola chóru itp. Mimo wszystko jednak, teatr grecki zawsze pozostawał podstawą teatru, który znany jest nam dzisiaj. Jest to także powód, dla którego większość słów dotyczących tego tematu pochodzi właśnie ze starogreckiego.
Teatr
Na sam początek spójrzmy na słowo podstawowe, czyli „teatr”. Żeby jednak zrozumieć co oznacza to słowo, musimy wpierw pojąć czym teatr był dla Greków. W zasadzie najistotniejszą kwestią jest to, że dla Greków teatr był ściśle powiązany z obchodami religijnymi. Według Arystotelesa, pierwsze występy teatralne miały być wykonywane w trakcie świąt ku czci Dionizosa. Również teatr największych autorów starogreckich: Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa był częścią obchodów ku czci Dionizosa. Słowo „teatr”, które przyszło do polskiego poprzez łacińskie „theatrum”, pochodzi o starogreckiego „θέατρον”, co dosłownie oznacza „miejsce do patrzenia”. Słowo to oparte jest o czasownik „θεάομαι”, oznaczający “obserwuję”, lub “oglądam”. Tutaj jednak zachodzi to zróżnicowanie, które wynika z kontekstu. Oryginalnie bowiem słowo „θέατρον” oznaczało przede wszystkim widownię, z której widziało się przestrzeń (ὀρχήστρα – orchestra), na środku której znajdował się ołtarz Dionizosa (θυμέλη – thymele). Nie było więc to tylko oglądanie jakiegoś widowiska – w tym przypadku byłaby to obserwacja obchodów organizowanych ku czci jednego z najważniejszych bóstw w greckim panteonie.
Tragedia
Dziś znane nam jest mnóstwo gatunków teatralnych. Wiele z nich zostało wymyślonych w średniowieczu, lub renesansie. Jednym z podstawowych gatunków teatralnych jest tragedia, która została wymyślona przez Hellenów (pomimo iż są pewne oczywiste różnice pomiędzy tragedią Ajschylosa a tą Racine’a) i także wywodzi się z kultu Dionizosa. Słowo „tragedia” przybyło poprzez łacińskie „tragoedia” od starogreckiego „τραγῳδία”. Ów rzeczownik składa się z dwóch innych słów: „τράγος” (kozioł) i „ᾠδή” (pieśń), jednak problemów dostarcza ich interpretacja. Rzeczywiste pochodzenie jest niepewne, choć oczywiście powstało wiele teorii. Najpowszechniejsza oparta jest o „Poetykę” Arystotelesa, według którego tragedia pochodzi od autorów dytyrambów, czyli pieśni ku czci Dionizosa, śpiewanych przez wiernych przebranych za satyrów, którzy mieliby być utożsamiani właśnie z owym kozłem. Inni wskazują, iż jest to niemożliwe ponieważ satyrowie nigdy nie byli kojarzeni z kozłami, a w miejsce tej teorii przedstawiają inną, jakoby kozioł miał być nagrodą dla zwycięzcy agonu teatralnego, albo że ów kozioł był przedmiotem ofiary składanej Dionizosowi, czyniąc tragedię pieśnią ofiarnego kozła.
Komedia
Drugim z dwóch najważniejszych gatunków teatralnych byłaby oczywiście komedia. Sama nazwa przyszła poprzez łacińskie „comoedia” ze starogreckiego „κωμῳδία” i zbudowana jest podobnie do „tragedii”. Dwa elementy greckiego słowa to „κῶμος”, oznaczającego “świąteczny orszak/przyjęcie”, albo „κώμη” oznaczające „wioskę” i „ᾠδή” (pieśń). Pochodzenie tego znaczenia, podobnie do tragedii, miałyby stanowić święta ku czci Dionizosa, w czasie których orszak wiernych wykonywał improwizowane mimy w połączeniu z pieśniami satyrowymi, lub wyprowadzając znaczenie od „κώμη”, czyli wioski, byłyby to sielankowe wiejskie utwory. W odróżnieniu od tragedii jednak, komedia zachowała swój świąteczny, radosny charakter, nie stając się tak wzniosłym gatunkiem. Mówiąc więc o tych początkach komedii, niemożliwe jest pominięcie faktu, iż także komedia miała inną formę niż ta, która obecnie jest nam znana. Istotnie należy pamiętać, że oba gatunki zostały poddawane wielu zmianom, zarówno w kwestii formy jak i tematyki utworów. Jednak pomimo iż od kultu Dionizosa dzieli nas ponad dwa tysiące lat, gdy oglądamy komedię, musimy pamiętać, że początki tego wszystkiego wywodzą się właśnie ze starożytnej Grecji. I tak jak tragedia jest pieśnią ofiarnego kozła, tak komedia jest pieśnią świątecznego radowania się.
Jesień dla wielu to również czas kasztanów, wolno gotowanych na ogniu i smakowanych bez żadnych dodatków, najlepiej w towarzystwie bliskich. Kasztany są również wspaniałym dodatkiem do zup, kremów, a także do przystawek i dań głównych. W zależności od formy przyrządzania kasztanów, warto sięgnąć do konkretnych win. Przystawki, zupy i kremy połączymy z Barbera del Monferrato Frizzante DOC, natomiast dania główne najlepiej sprawdzą się w parze z Vigneti delle Dolomiti Rosso IGT. Jeśli chodzi o trufle, jedno z najbardziej znanych i docenianych połączeń to z pewnością jajka z truflami, zarówno jako pierwsze danie ze świeżym makaronem, jak i w formie wyrafinowanego, choć prostego przepisu na jajka sadzone ze startymi truflami. Takie potrawy nie potrzebują zbędnych dodatków. Składniki podbijają nawzajem swoje smaki i same w sobie są prawdziwymi protagonistami dania. Te cenne, aromatyczne i uwielbiane przez wielu grzyby, idealnie łączą się ze smakiem jajek, tworząc prawdziwą ucztę dla zmysłów. Do trufli możemy wybrać wiele win, na przykład kilkuletnie Etna Bianco DOC lub dziesięcioletnie Venezia Giuilia Rivolla Gialla IGT.
I właśnie dzięki tym pysznościom, które umilą nasze wieczory spędzone w gronie najbliższych, możemy wyczekiwać jesieni z radością, zapominając ku naszemu zadowoleniu o melancholii spowodowanej coraz krótszymi dniami.
Dania nie są podawane na talerzach, ale serwowane na grubej kromce chleba, która nasiąka sosami i przyprawami, by następnie posłużyć do przygotowania zup. Co więcej, w tamtych czasach istnieje zwyczaj usadzania przy stole na przemian kobiet i mężczyzn, a biesiadnicy dzielą tę samą deskę do krojenia, piją z tego samego naczynia i jedzą z tej samej misy co sąsiad czy sąsiadka. Pod koniec XIV wieku mężczyźni zakładają obcisłe i przylegające stroje, podkreślając swoją płeć, tak aby nie pozostawiać co do niej żadnych wątpliwości. Kobiety natomiast noszą głębokie dekolty znacząco odsłaniające piersi. Nadmiar wina i obfitość jedzenia sprzyjają zbliżeniom. To, że obiad kończy się orgią, nie jest niczym nietypowym. W jednej z kronik czytamy o pijanych i nagich gościach przechadzających się z jednej komnaty do drugiej, aby «oddać cześć łożom dam». Być może widelec służy więc również do przywracania dystansów.
Rozpowszechnienie widelca idzie w parze z rozpowszechnieniem makaronu, ponieważ ten ostatni jest śliski i gorący, przez co trudny do uchwycenia. Liber de Coquina, neapolitańska książka kucharska z początków XIV wieku (najstarszy zbiór przepisów zachowany po dziś dzień), opracowana przez kucharza, będącego sługą Karola Andegaweńskiego zaleca, by posługiwać się drewnianą pałeczką podczas jedzenia makaronu typu lasagne, czyli swego rodzaju szpikulcem (zwanym punctorio ligneo). Nie chodzi wprawdzie o widelec, ale w tym przypadku zastosowanie wspomnianego szpikulca jest identyczne. Aby nie poparzyć sobie rąk „wrzącym makaronem”, widelcem posługuje się również jeden z bohaterów noweli ze zbioru Trecentonovelle, autorstwa florentczyka Franca Sacchettiego, napisanej ok. roku 1393.
Użycie tego sztućca jest ściśle przypisane konsumpcji makaronu, przynajmniej do drugiej połowy XVI wieku: w inwentarzu zamku Challand w Dolinie Aosty z 1522 roku figurują łyżki oraz noże ze złota, brakuje jednak widelca. Angielski podróżnik Thomas Coryat odkrywa go we Włoszech pod koniec XVI w. „We wszystkich tych miejscach i miastach, przez które przejeżdżałem, zaobserwowałem zwyczaj, z którym podczas moich podróży nie spotkałem się nigdzie indziej, nie sądzę też, żeby był on praktykowany w jakimkolwiek innym kraju chrześcijańskim. Zarówno Włosi, jak i wielu obcokrajowców mieszkających we Włoszech, podczas posiłków używają zawsze widelca do krojenia mięsa. Mając nóż w ręku, kroją mięso wzięte z półmiska, jednocześnie przytrzymując je widelcem, który dzierżą w drugiej dłoni. Jeśli ktokolwiek z zasiadających przy wspólnym stole niechcący dotknie palcami kawałka mięsa, z którego wszyscy jedzą, uraża pozostałych biesiadników, ponieważ przekracza normy dobrego wychowania, za co zostaje ukarany srogim spojrzeniem, a nawet upomniany odpowiednimi słowami. Powiedziano mi, że ten sposób jedzenia jest powszechny we wszystkich włoskich regionach. Widelce robione są z żelaza, stali, niektóre ze srebra, ale te ostatnie używane są wyłącznie przez panów. Powodem tego wyrafinowania jest fakt, że Włosi nie są w stanie zaakceptować, że ich potrawy dotyka się rękoma, zważywszy na fakt, iż nie wszyscy mają je jednakowo czyste.”
Bibliografia:
Komiksowa kariera Hugo Pratta zaczęła się już w roku 1945, kiedy wraz z innymi weneckimi rysownikami (jak Alberto Ongaro, Mario Faustinelli czy Dino Battaglia) założył magazyn „Uragano” („Huragan”). Z Faustinellim Pratt stworzył postać Asso di Picche (czyli „Asa Pik”), wzorowanego na takich bohaterach amerykańskich komiksów, jak Fantom czy Batman; sukces tej postaci sprawił, że w 1947 roku pismo zmieniło nazwę właśnie na „Asso di Picche”. Jednak w 1949 roku Pratt i jego koledzy, mający wtedy po dwadzieścia parę lat, postanowili przeprowadzić się do Argentyny, gdzie wenecki artysta – pomijając krótki pobyt w Londynie – miał pozostać do 1962 roku. W Ameryce Południowej Pratt miał okazję współpracować z jednym z najważniejszych scenarzystów komiksów – południowoamerykańskich i nie tylko: był to Héctor Oesterheld (1919-1978), autor arcydzieła science fiction „Eternauta” (1957-1959), które stworzył wraz z rysownikiem Francisco Solano Lopezem. Z Oesterheldem Pratt stworzył takie dzieła, jak western „Sgt. Kirk” (1953) czy „Ticonderoga” (1957), a w 1959 roku włoski artysta zadebiutował jako scenarzysta w czterech odcinkach „Anna nella giungla” („Anny w dżungli”), komiksu, którego akcja osadzona była w Afryce, co świadczyło o przynajmniej częściowej inspiracji własnymi wspomnieniami z Etiopii. Najważniejsze dzieła Pratta powstały jednak po powrocie do Europy. W latach 60. współpracował on z uznanym pismem dla dzieci „Il Corriere dei Piccoli”, dla którego stworzył między innymi komiksowe adaptacje słynnych powieści przygodowych, takich jak „Wyspa skarbów” Roberta Louisa Stevensona.
Milva współpracowała z wieloma artystami i pisali dla niej m.in: Enzo Jannacci, który dzięki utworowi „La Rossa” (1980) „tworzy dla niej prawdziwy muzyczny i egzystencjalny manifest” (Stefano Crippa); Ennio Morricone, który w 1972 roku napisał i wyprodukował album „Dedicated to Milva by Ennio Morricone”; Mikis Theodorakis („10 piosenek Mikisa Theodorakisa”, 2004), Thanos Mikroutsikos, którego teksty zostaną zebrane w albumie „Fox of Love” (1994); w 1981 roku Milva nagrywa w języku niemieckim „Ich hab’keine Angst” (4 platynowe płyty w Niemczech) z utworami greckiego kompozytora Vangelisa. To ukłon artystki dla muzyki elektronicznej, która nie przeszkadza, ale towarzyszy utworom, wśród najsłynniejszych z tego albumu wyróżnia się piosenka „To the unknown man”, nagrana później również po włosku jako „Dicono di me” i po francusku: „Je n’ai pas peur”; Milva współpracowała też z Gidonem Kremerem i autorem muzyki Piazzollą; z Franco Battiato oprócz płyty „Milva e dintorni” (1982), który zawiera utwór „Alexanderplatz”, wykonany przez artystkę w Berlinie przy Bramie Brandenburskiej po upadku muru, nagrała jeszcze 2 inne płyty: „Svegliando l’amante che dorme” (1989) i „Non conosco nessun Patrizio” (2010); po 11-letniej przerwie na włoskiej scenie muzycznej współpracowała i zaprzyjaźniła się z poetką Aldą Merini i Giovannim Nutim, który napisał muzykę do wierszy poetki, razem z nimi wystawiła sztukę „Sono nata il 21 a Primavera” (Teatro Strehler 2004), z której teksty znalazły się na płycie „Milva canta Merini” (2004); Giorgio Faletti napisze dla niej teksty na płytę „In Territorio nemico” (2007), która miała swoją premierę na Festiwalu w San Remo w 2007, gdzie Milva wystąpiła po raz piętnasty i ostatni w swojej karierze. Zaśpiewała wówczas utwór „The show must go on”, stanowiący poetycką wyprawę na wrogie terytoria życia i poruszający tematy o zabarwieniu społecznym, które nigdy nie były Milvie obce (wystarczy wspomnieć utwory: „Mio fratello non trova lavoro”, „Tre sigarette”) lub psychologicznym, jak w niesamowitym utworze „La mosca bianca”: „biała na białej ścianie, nie ma marzeń, nie ma pomysłu na siebie.”
JAK STOSOWAĆ olejek pomarańczowy?
To słowo również posiada rodowód grecki: bierze się ono od starogreckiego rzeczownika „ἄγγελος”, które oznaczało posłańca (również hebrajskie określenie anioła w Biblii miało to znaczenie), ponieważ taką funkcję pełnili aniołowie dla Boga. Co ciekawe, dopiero łacińskie przekłady stworzyły rozróżnienie na posłańca ludzkiego „nuntius” i boskiego „angelus”, na stałe nadając owemu słowu religijną konotację i pozwalając mu przejść w takiej formie do języków nowożytnych.